Ona hər yerdə rast gəlmək olur: yolların kənarında, çayların qırağında, dərələrdə, yamaclarda da, hətta qayanın qaşında. Hətta sal daşı yarıb çıxdığı da olur. Adından da göründüyü kimi, dağdağan, əsasən, dağlıq bölgələrdə bitir.
Sağlam və bərk gövdəsi, cod yarpaqları, nazik qabıqlı meyvələri olur. Ağacın qol-budağı qırılanda tez qaynayıb bitişir. Dağdağanın kökləri çox dərinə getdiyindən quraq yerlərdə uzun müddət susuz yaşaya bilir. Yarpaqları ağzı daladığından heyvanlar onu yemir. Dağdağan qədimdən el arasında müqəddəs sayılır, onu kəsmək, yaralamaq günah hesab edilir. Dağdağana xalq arasında qadaboğan da deyilir.
Qədim bir rəvayətdə deyilir ki, kənddə bədnəzərliyi ilə ad çıxaran bir kişi varmış. Onun nəzərindən hələm-hələm heç nə yayınmazmış, gözü sataşdığı daş da çatlarmış. Bir gün kişi kənddə cütə qoşulan kök öküzə “nəzər salır” və güman edir ki, öküz partlamaya düşüb canını tapşıracaq. Oğlunu öküz sahibinin evinə göndərir ki, tələf olan heyvanın ətindən onlara da alıb gətirsin. Uşaq evə əliboş qayıdır. Atası oğlundan nə üçün ət almadığını soruşanda deyir: öküzün boyunduruğu dağdağandan imiş...
Bu əhvalatdan da göründüyü kimi, dağdağan bəd nəzər, yaman göz və sədəmədən qoruyan ən sınanmış bitki hesab olunur. Onu tez-tez göz dəyən uşağın bələyindən, kənd yerlərində heyvanın boğazından və həyət darvazasının girişindən asırlar. İllərin sınağından çıxmış inama görə, dağdağanda bəd nəzərdən qoruma xüsusiyyəti var. Hətta bəzi yerlərdə onu ocaq, pir kimi qəbul edərək budaqlarına müxtəlif parça və kəndir bağlayıb niyyət edərlər. Kənd yerlərində dağdağanın iri qanadlarından beşik asar, budaqlarından təsbeh və uşaqların boğazından asmaq üçün muncuq düzəldirlər. Qədim zamanlarda öküzü cütə qoşmaq üşün boyunduruğunu dağdağandan düzəldərdilər. Belə istifadə üçün ağacın kəsilməsi günah sayılmazdı.
Dağdağan ağacının qəribə xüsusiyyəti var, yaş vaxtı kövrək olduğundan onun budaqlarından səbət və cəvəran toxuyurlar. Çox vaxt üzüm tingini də dağdağan ağacının üstünə çıxarırlar. Ağacın sıx yarpaqları olduğuna görə kölgəsi qalın olur və günəş şüalarını buraxmır. Görünür, elə bu keyfiyyətinə görə mal-qara çox isti havalarda dağdağan ağacının kölgəsinə sığınır.
Ağzının dadını bilən kəs payıza dönəndə dağdağanın üstü qabıqla örtülü kiçik, amma çox dadlı meyvəsindən doymaz. Kənd uşaqları onu yığıb ciblərinə doldurar və tum kimi ağızlarına atıb yeyərlər. Meyvələri hətta üstünə qar düşənədək ağacda qalır. Yerə töküləndə toyuq-cücə onunla yem kimi qidalanır. Dağdağanın budaq, yarpaq və meyvələri müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Ayaq tərləməsi, yaraların sağalması, böyrək qumlarının tökülməsi, mədə ağrıları və öskürəyin kəsilməsi üçün dağdağandan istifadə edilir.
Bütün bunlardan üstünü isə onun müqəddəs sayılması, insanı bəd nəzərdən qoruması, dərman bitkisi kimi azar-bezara əlac olmasıdır.
Süleyman HACIYEV
