İkinci Qarabağ müharibəsindəki ilk ciddi uğurumuz Cəbrayıl rayonu ilə bağlıdır. Bu Qələbənin çox böyük mənası var idi. Çünki ilk dəfə olaraq müharibənin birinci həftəsində şəhər, rayon mərkəzi azad edilmişdi. Bu, Silahlı Qüvvələrimizə əlavə güc və inam verdi.
Ordumuz öz tarixi missiyasını digər yerlərdə də uğurla icra etdi. Bu barədə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev deyib: “Ordumuz Ali Baş Komandanın əmrlərini ləyaqətlə yerinə yetirdi. Bir daha demək istəyirəm ki, qəhrəmanlıq, fədakarlıq göstərərək, qan tökərək, şəhidlər verərək biz tarixi ədaləti bərpa etdik, düşməni öz torpağımızdan qovduq, düşmənə lazımi dərsi verdik”.
Bu qələbədən sonra Cəbrayıl rayonunda genişmiqyaslı bərpa-quruculuq işlərinə başlandı. Şəhər və kəndlərin, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektlərinin, müasir sosial infrastrukturların təməli qoyuldu. Bunlar Cəbrayıla qayıdacaq əhalinin rifahının daha da yaxşılaşdırılması üçün yeni iş imkanları yaradacaq.
Cəbrayıla qayıtmaq, öz ata-baba yurdunda yaşamaq istəyənlər isə çoxdur. Həmsöhbətim yazıçı-jurnalist Ramilə Qurbanlıdır.
– Cəbrayıl işğaldan azad olunduqdan sonra kəndimizə getmişdim. Evimizi görəndə çox həyəcanlandım. Bacım da mənimlə idi. Son dəfə bu evdən, həyətdən məcburən onunla birlikdə çıxmışdıq. Bacımın 15, mənim 23 yaşım vardı. Dayanmışıq abad qoyub getdiyimiz viranə həyətimizin qarşısında. Viranəsini gördüyümüzə sevinirik də… Bir addım içəri ata bilmirik. Evimizdən qalan qırıq daşlara, qaməti əyilmiş tut, budaqları qocalmış alça ağaclarına baxırıq, onlar da bizə baxırlar. Sanki “Haradaydınız? – soruşurlar, – bizi qoyub hara getmişdiniz?”
“Heç bilirsiniz, başımıza nələr gəldi, nələr yaşadıq?” – deyə ürəyimdə cavab verirəm, özümüzə haqq qazandıracaq söz axtarıram, tapmıram. Hər iki tərəf eyni “həyatı yaşayıb”, həm düşmən əlindən yurdunu qoyub çıxmağa məcbur olan biz, həm də bizsiz əsirlikdə qalan yurd…
… 70 yaşlı atamla anam köçkün həyatında yenidən ev tikdilər, yurd qurdular. İndi köhnə dədə-baba yurdunda ev tikməyə ömür vəfa edəcəkmi? İnsan bir ömürdə neçə dəfə ev qurar… Bu nə taledir yaşadıq?
– Ramilə xanım, köçkün düşdüyünüz o günü necə xatırlayırsan?
– 1993-cü ilin avqustun 17-si axşam saat 20 radələri olardı. Nə biləydik ki, avqustun 18-də ermənilər tərəfindən Füzulinin, 23-də isə Cəbrayılın mərkəzi işğal ediləcək. Hələlik, hər iki rayonun camaatını hansı qüvvələrsə təlaşa salıb çıxardırdılar torpaqlarından. Qatarda iynə atsaydın, yerə düşməzdi. İnsanların üzündə yalnız dəhşət vardı, kimsə başqası ilə maraqlanmırdı, hamı öz canının hayında idi. İçi insan qarışıq köhnə çemodan, boxça, torba, çuvalla dolu qatar sürətlə irəliləyirdi. Hər stansiyada eyni mənzərə ilə rastlaşırdıq. Adi halda bu qatar səhər alatoranında Bakıya çatardı. Bu dəfə elə olmadı. Qatar alatoranda hələ İmişlidə idi, arada hərəkət edərək Saatlıya, Sabirabada çatıb, sonra bir də İmişliyə qayıtmışdı. Sonralar öyrənəcəkdim ki, həmin gecə qaçqın dolu qatarın Bakıya girməməyi üçün yuxarıdan əmr verilib. O vaxt qatarın Bakıya getmədiyindən narazı qalan camaatın heç ağlına da gəlməzdi ki, onların böyük bir qismi–yəni, getməyə yeri olmayanlar ömürlərinin xeyli hissəsini elə bu vaqonlarda yaşamalı olacaqlar. Burada körpə böyüdəcək, gəlin gətirəcək, qız köçürəcəklər...
Qatarın irəli-geri hərəkəti daha çox söz-söhbətə, şayiələrə, təlaşa əsas verirdi. Hələ Xocalı soyqırımının xofundan ayılmamış insanlar özlərinin “Xocalı dəhşəti”ni yaşayacaqlarından çox qorxurdular. Bəlkə də məqsədli şəkildə təlaş yaradanlar, vəziyyəti gərginləşdirənlər də vardı.
Qatar İmişli, Saatlı, Sabirabad arasında üç gün, üç gecə o tərəf bu tərəfə gedib-gəldi. O üç gün ərzində 22 yaşıma qədər görmədiyim dəhşətləri yaşadım.
…Çox çətinliklə maşınla Bakıya gəldik. Tələbə yataqxanamızda Şuşa, Laçın qaçqınları məskunlaşmışdılar. Bizim otağımız, əşyalarımız hamısı onların idi artıq. İtirdiklərinin müqabilində heç nə olan əşyaları onlardan geri istəyə bilməzdim.
Qardaşımın evinin açarı məndə idi. Qapını açıb içəri keçdik. Qonşu dedi ki, Üzeyir sizin arxanızca İmişliyə gedib. Yazıq qardaşım, axşama yorğun, həm də dəli vəziyyətdə evə gəlib çıxdı.
– Uzun illərdən sonra Aşağı Maralyanı gördün, necə qarşıladı?
– Böyük Mərcanlı kəndini keçəndən sonra yerimdə rahat otura bilmirdim. Buradan Aşağı Maralyana qədər yolun hər iki tərəfi ağaclıq idi. Çox sevirdim bu yolu, uşaqlıqda elə bilirdim dünyanın ən gözəl yoludur. İndi o ağaclardan əsər-əlamət yoxdur. Yalnız quru yol var. Amma həmin anda dünyanın ən gözəl yolu idi mənim üçün.
Uzaqdan görünən bina doğmalığı, istiliyi ilə çəkirdi məni… İnana bilmirdim ki, məktəbimizin binasıdır, kəndə çatmışıq. Yeganə salamat bina odur, qalanlarından ancaq daş qırıntıları qalıb. Ən məsum illərimin yadigarı, atamın, anamın müəllim, bizim şagird kimi sevdiyimiz, məbəd bildiyimiz məktəb. Buranın əzəməti daşında-sementində deyil. Ağlımızda və ürəyimizdəki yeri əzəmətlidir. Məktəbdə indi sərhədçilərimiz yerləşiblər, yaxşı təmir olunub.
Onun yaxınlığından axan “Gavur” arxını görməyə tələsdim, yox idi, yeri, çalası zibilliklərlə dolmuşdu. Təkcə insan, bəşər düşməni deyil bu torpağı işğalda saxlayanlar, həm də kainatın düşmənidirlər. Bulaqları, çayları, kanalları qurudub, yaşıllıqları məhv edib, yurdları talayıb, torpağa sitəm ediblər…
İdarənin binasından iki daş hörgü qalıb – onu da gördüm. O bina da məktəb binası kimi, 1986–87-ci illərdə təhvil verilmişdi, yeni bina idi.
İdarədən sonra nənəmgilin həyətidir. Qamış basıb, həyət görünmür. Qamışlıqdan keçmək olar, minalardan keçmək olmur. Dabanımı qaldırıb mümkün olduğu qədər baxdım. Nənəmin səsi gəldi qulaqlarıma – “ay bala, o pilləkənlərdən yıxılacaqsan, çıxma ora”.
İkinci mərtəbə kərpicdəndir, yarısına qədər qalır, pilləkənlər yarıda qırılır. Gördüyüm bu oldu. Həyətə girə bilsəm, yəqin daha çox görərdim, bəlkə nənəmin qab-qacağı da gözə dəyərdi. Qəribədir, paslanmış, çürümüş nə isə tapmaq adama sevinc gətirərmiş...
Gördüm ki, Vilayət müəllimgilin ikimərtəbəli evindən heç bir nişanə qalmayıb. Qonşularımızın evləri də eyni vəziyyətdə idi. Arabir cırcıramaların səsi sakitliyi pozurdu, lap o uzaq, xoşbəxt, qayğısız uşaqlıqda olduğu kimi…
“Bircə kəndimizi, evimizi görsəydim…” deyən, həsrəti çəkənlərə bircə sözüm var. Mən də çox ah-zarını çəkdim, getdim ki, görüm. Kənddən, yurddan, evdən nə qalmışdısa, gördüm. Amma o kəndimizi, evimizi görmədim…
O kənd, o yurd, o evlər bizdən qoparılıb, qoparılmış uşaqlığımız, gəncliyimizlə birgə çox uzaqlarda bir işıq zərrəsi kimi öləziyib və sönüb…
Daha gözəl kənd, daha gözəl evlər tikiləcək, gedəcəyik, görəcəyik, yaşayacağıq… amma o bizdən qoparılanı heç nə və heç kim qaytara bilməyəcək…
Artıq həsrətə də son qoyuldu. 28 il müddətində aparılan danışıqlar nəticəsində əldə edilməyən tarixi ədalət məhz Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin qəhrəmanlığı sayəsində qısa zamanda bərpa olundu. Haqq-ədalət öz yerini tapdı. Tezliklə cəbrayıllılar öz doğma yurduna qayıdacaq, rifah içində yaşayacaqlar. O gün isə yaxındadır.
Pünhan ƏFƏNDİYEV,
“Xalq qəzeti”nin bölgə müxbiri
