VI məqalə

Bizim birliyimiz əbədidir. Biz sarsılmaz birlik yaratdıq, ancaq siyasət elə sahədir ki, hər gün çalışmalısan boşluq olmasın, ara ya­ranmasın, kimsə bu araya girməsin.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Transregional dəhlizlər

XXI əsr, sözün həqiqi mənasında, “nəqliyyat dəhlizləri” terminini müasir geosiyasətin əsas faktor­lardan birinə çevirilmişdir. Qlobal miqyasda müxtəlif xarakterli böhranlar kəskinləşəndə nəqliyyat dəh­lizləri aktual və aktiv müzakirə mövzusu olur. Çün­ki nəqliyyat dəhlizləri, faktiki olaraq, dövlətlərarası əlaqələrin başlıca təminedici “arteriyaları” funksiya­sını yerinə yetirir. İndiki dövrdə böhranlar isə başlıca olaraq dövlətlər və ya regionlararası münasibətlərdə meydana gələn (və ya gətirilən) ixtilaflardan yaranır. Həmin ixtilaflar sabitliyi pozur, sabit və təhlükəsiz hərəkətlərə ciddi maneə yaradır. Faktiki olaraq regi­onlararası geosiyasi məkanın bütövlüyü pozulur. 

Belə olan halda ön plana elə mühitin yaradılması məsələsi çıxır ki, onun daxilində kəsintisiz, təhlükə­siz və sabit hərəkəti təmin etmək mümkün olsun. Bu tələb iri sərmayəçilərin də seçim etməsini şərtləndirir. Onlar yalnız sabit, təhlükəsiz və səmərəli fəaliyyətin mümkün olduğu məkanlara yatırım edirlər. Beləliklə, geosiyasi məkanın coğrafi bütövlüyü aspekti ilə si­yasi, iqtisadi, maliyyə, kommunikasiya və başqa as­pektləri arasında sıx əlaqənin nəzəri obrazının təhlili xeyli aktuallaşır.

Burada elə kommunikativ mühit yaratmaq lazım gəlir ki, hazırlanmış layihələri həyata keçirmək müm­kün olsun. Həm də bu zaman milli təhlükəsizlik fak­torunun tələbləri ödənsin. Yəni, məsələn, əgər enerji layihəsindən söhbət gedirsə, enerji təhlükəsizliyi ilə milli təhlükəsizlik bir-birini şərtləndirməlidir. Bu şərt ödənmədikdə ən faydalı enerji layihəsi belə tam re­allaşa bilmir. Çünki bu layihəni həyata keçirən dövlət öz milli təhlükəsizliyini təmin etməkdə çətinlik çəkir ki, sonucda enerjidən gələn maliyyənin faydası olmur. 

Məsələ nəqliyyat faktorunun bir regionun sərhəd­lərini aşanda daha da qəlizləşir. Çünki transregional mühitdə sabitliyi, təhlükəsizliyi və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı təmin etmək region üçün nisbətən ikiqat çətindir. Səbəbi regionlar arasında, birincisi, geosi­yasi aspektdə fərqli dinamikanın olması, ikincisi, təh­lükəsizliyi təmin etmənin fərqli modellərinə ehtiyacın yaranması və nəhayət, etibarlı tərəfdaş müəyyən etməyin riskləri ilə bağlıdır. 

Bütün bunlar hər şeydən öncə, “transregional mühit” anlayışının geosiyasi mənasını müəyyən et­məyi aktuallaşdırır. Bunun fonunda transregional mühitdə uğurlu ola biləcək yolun – dəhlizin yara­dılmasını zəruri edir. Bu iki faktorun qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutulan layihənin geosiyasi-nəzəri aspekti ilə praktiki tərəfinin ahəngdarlığını tələb edir. Bizcə, transregional dəhlizlərin geosiyasi faktora çevrilmə­si mexanizmi məhz bu məqamla bağlıdır. Məharətli lider, siyasətçi, diplomat transregional dəhlizin re­allaşmasının uğurlu geosiyasi kontekstini düzgün müəyyən etməlidir! İlham Əliyev bu sahədə ən bö­yük uğurlar qazanmış lider-siyasətçi və dövlət baş­çısıdır. Bu tezisin təsdiqi Qarabağ Bəyannaməsinin ruhu və konkret müddəalarında ifadə olunmuşdur.

Qarabağ Bəyannaməsi və transregionallıq 

Transregionallıq faktoru Qarabağ Bəyannaməsi­nin bir neçə bəndində konkret məsələlər üzrə öz ək­sini tapmışdır. Biz, öncəki məqalədə Bəyannamənin 4-cü bəndində “transregional dəhliz” ifadəsinin yer aldığını vurğulamışıq. 5-ci bənddə yazılır: “Ticarət həcmlərini artırmaq, limanlara, dəmir yollarına, avto­mobil yollarına və logistika qovşaqlarına infrastruktur investisiyalarını cəlb etməklə dayanıqlı inkişaf, iqti­sadi rifah və beynəlxalq ticarət üçün təməl daşı kimi Avropa-Türkiyə-Cənubi Qafqaz-Mərkəzi Asiya-Çini birləşdirən Trans-Xəzər Beynəlxalq Şərq-Qərb Orta dəhlizi vasitəsilə üzvlər arasında regional əlaqəni və inteqrasiyanı gücləndirmək...”. 

Deməli, Qarabağ Bəyannaməsi “transregional” anlayışının geosiyasi aspektdə anlamını da verir. Bu anlamda Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Avropa (Türkiyə daxil), Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Çin regionlarını birləşdirən dəhliz yaratması çala­rı da vardır. Bu cür transregionallığın konkret dörd regionu əhatə etməsi TDT-nin multiregional miqyas­da fəaliyyətini çox vacib hesab etdiyi anlamını verir. Həmin bağlantının yaradılması da Trans-Xəzər Bey­nəlxalq Şərq-Qərb Orta Dəhlizi vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir. 

Bu, o deməkdir ki, Qarabağ Bəyannaməsi həm hansı regionları əhatə edən “transregional geosiyasi anlamı” əhatə etdiyini, həm də bu prosesin aparıl­masının dəqiq marşrutunu göstərir. Avropadan baş­layıb, Qafqazdan keçən və Mərkəzi Asiya ilə Çini əhatə edən transregional məkan Orta dəhliz vasitə­silə bir-birinə bağlanmalıdır. Bu marşrutda əsas ola­raq TDT coğrafiyası vardır. Yəni TDT transregional bağlantının qurulmasının başlıca stimulverici və tə­minedici faktor rolunu oynamalıdır. 

TDT-nin bu şərti irəli sürməsi üçün bütün imkan­ları vardır. Həmin məqam Qarabağ Bəyannaməsində dəqiq ifadə edilmişdir. Orada yazılmışdır ki, trans­regional bağlantını təmin etmək üçün “Trans-Xəzər Beynəlxalq Şərq-Qərb Orta dəhlizi vasitəsilə üzvlər arasında regional əlaqəni və inteqrasiyanı güclən­dirməyə və nəqliyyat əməliyyatlarını, gömrük prose­durlarını optimallaşdırmaq və rəqəmsallaşmanı əhatə etmək üçün üzv dövlətlər arasında sıx əməkdaşlığa çağırırlar”. Məqsəd isə transregional məkanda “ticarət həcmlərini artırmaq, limanlara, dəmir yollarına, avto­mobil yollarına və logistika qovşaqlarına infrastruktur investisiyalarını cəlb etməklə dayanıqlı inkişaf, iqtisa­di rifah və beynəlxalq ticarətə” nail olmaqdan ibarətdir.

Qarabağ Bəyannaməsində qarşıya qoyulan bu möhtəşəm vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün hər bir TDT üzvünün vəzifəsi də müəyyən edilmişdir. Konk­ret olaraq, TDT üzvləri “bu məqsədlə nəqliyyata mə­sul olan nazirlərə nəqliyyat və tranzit prosedurlarının optimallaşdırılması və rəqəmsallaşdırılması, daha çox yükdaşıma həcminin artırılması məqsədilə özəl sektor üçün stimullaşdırıcı mexanizmlərin təqdim edilməsi və dəhliz boyu müntəzəm nəqliyyat xidmət­lərinin yaradılması istiqamətində gələcək addımların atılmasını tapşırırlar”. Bu məsələdə Bakı-Tbilisi-Qars və Çin-Qırğızıstan-Özbəkistan dəmir yolu layihələri­nin təşviqi ayrıca aktuallıq kəsb edir. 

Maraqlı məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, transregionallıq kontekstində nəqliyyat-kommuni­kasiya anlamını TDT geniş aspektdə götürür. Bura yuxarıda vurğulanan nəqliyyat-loqistika növləri ilə yanaşı, Rəqəmsal İpək Yolu və süni intellekt la­yihələri də daxildir (Qarabağ Bəyannaməsinin 14-16-cı bəndləri). 

Aydın olur ki, Qarabağ Bəyannaməsi transregio­nallıq miqyasında ciddi və əhatəli proqramlar yerinə yetirmək əzmini ifadə etməkdədir. Təbii ki, bu əzmin əsaslı geosiyasi mənası da vardır. 

Qarabağ Bəyannaməsinin geosiyasi mənası

Bəyannamənin transregional kommunikasiya as­pektində funksional imkanlarını araşdırarkən maraqlı məqamlara rast gəlinir. Orada TDT yaxın perspektiv üçün perspektivli və əsas təşkilat statusunda verilir. Bu da o deməkdir ki, TDT geniş bir geosiyasi məkan­da aparıcı rol oynamağı planlaşdırır. Həmin aspekt­də TDT-nin Aİ, Rusiya, Çin və İran kimi böyük güc­lərlə münasibəti məsələsi daha da aktual görünür. Bəyannamənin ruhundan və məzmunundan görünür ki, TDT həmin güclərin heç biri ilə intriqaya və yarışa girmək fikrində deyil. Əksinə, çox maraqlı və əhəmiy­yətlidir ki, məhz TDT onlar arasında müsbət mənada “geosiyasi körpü” rolunu oynamağa hazırdır. 

Bu rolu abstrakt (və ya mücərrəd) səviyyədə de­yil, enerji, nəqliyyat, loqistika, informasiya, ən müa­sir texnologiyalar sahəsində konkret layihələr üzrə əməkdaşlıqda həyata keçirmək əzmindədir. Bunun üçün Azərbaycanın indiyə qədər həyata keçirdi­yi müxtəlif xarakterli layihələr baza rolunu oynaya bilər. Onların inkişaf etdirilməsi və yeni platforma­ların hazırlanması TDT-nin transregional geosiyasi əməkdaşlıq üçün ən uyğun format olduğunu təsdiq edəcəkdir.

Bundan başqa, TDT birlik formatının multiregio­nal miqyasda səmərəli qarşılıqlı faydalı əməkdaşlı­ğın gözəl nümunəsi olduğuna əminlik yaranacaqdır. Çünki, birincisi, TDT uzun müddətdir ki, ziddiyyətlər­dən əziyyət çəkən bir neçə regionu qarşılıqlı anlaşma müstəvisinə gətirəcəkdir, ikincisi, Orta dəhliz vasitə­silə geniş bir geosiyasi məkanda kommunikasiya inf­rastrukturunun tam açılmasına ciddi təkan verəcəkdir, üçüncüsü, Zəngəzur dəhlizinin işə salınması böyük tarixi ədalətsizliyi – Türk dünyasının quru yolunun ol­mamasını aradan qaldıracaqdır, dördüncüsü, bir neçə regionda milli təhlükəsizliyin əsaslı təminatı mexaniz­minin işləməsinə möhkəm təməl yaradacaqdır.

Qarabağ Bəyannaməsinin bu səviyyədə geosi­yasi anlamı həm də TDT-nin gələcəyi ilə bağlı bir sıra proqnozları verməyə əsas yaradır. 

TDT-nin gələcəyi

Məsələnin bu tərəfi də bizim üçün çox əhəmiyyət­lidir. İndi dünyada regional və transregional miqyaslı əməkdaşlıq formatları az deyildir. Onları müxtəlif fəa­liyyət istiqamətləri üzrə təsnif etsək, yüzlərlə nümunə alınar. Özü də bu proses Amerikadan Uzaq Şərqə qədər geniş bir coğrafiyanı əhatə edir. Nəticədə indi­ki mərhələdə regional əməkdaşlıqdan regionlararası əməkdaşlıq formatına keçid üstünlük təşkil etməyə başlayır. Bu isə o deməkdir ki, həmin növ təşkilatlar üçün regional formatla multiregional formatın sintezi vacibdir. Digər tərəfdən isə rəqabətə davamlı əmək­daşlıq mühtinin formalaşdırılması vacibdir. 

Bu iki faktorun qarşılıqlı təsirləri şərti ilə TDT-nin perspektivlərini proqnozlaşdırmaq vacibdir. Qarabağ Bəyannaməsi bu baxımdan nikbin qənaətə gəlmək imkanı verir. Onun təməl prinsiplərinin Şuşa Bəyan­naməsindəki prinsiplərlə uyğunluq və məntiqi ardı­cıllıq təşkil etməsi, həm də müəyyən uğurlu təcrü­bənin mövcudluğunu nümayiş etdirir. Belə ki, Şuşa Bəyannaməsi çərçivəsində Azərbaycan və Türkiyə müttəfiqliyi çox ciddi və qalıcı uğurlar gətirmişdir. Bu təcrübənin, bütövlükdə, Türk dünyasına tətbiq edil­məsi qarşısında heç bir maneə yoxdur. 

Qarşıya qoyulan məqsədin reallaşması mexa­nizmləri də dəqiq müəyyən edilmişdir. Demək olar ki, TDT artıq hər bir situasiyadan optimal çıxış yolu tapa bilən çevik işlək mexanizmə malikdir. 

Bu məqamları ümumiləşdirəndə Qarabağ Bə­yannaməsini TDT-nin yaxın perspektiv üçün inki­şafın və inteqrasiyanın uğurlu nümunəsi olduğunun təsdiqi kimi də təsəvvür edə bilərik. Şübhə yoxdur ki, bu prosesi də türk dövlətləri uğurla başa çatdı­racaqlar. 

Bundan sonra növbəti mərhələ başlamalıdır. Həmin mərhələnin “yol xəritəsi”ni isə “Azərbaycan Bəyannaməsi”nin müəyyən edəcəyi istisna deyildir! 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru