Cənubi Qafqazda sülh prosesinin intensivləşməsi vasitəçilər və tərəflər arasında müəyyən razılaşmaların əldə olunması ilə müşayiət olunur. Bu mənada Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryanın ölkənin İctimai Televiziyasına müsahibəsində söylədiyi fikirlər diqqət çəkib. A.Qriqoryan deyib ki, Azərbaycan–Ermənistan sərhədinə nəzarəti Rusiya deyil, Ermənistan həyata keçirəcək. 

Vaxt uzandıqca şərtlər dəyişir 

“Kommunikasiyaların qarşılıqlı açıl­ması ilə bağlı vacib bir detal var. Bizim fikrimizcə, indi bütün maraqlı tərəflərə aydındır ki, sərhədə nəzarəti tamamilə Ermənistan həyata keçirəcək. Bu məsələ ilə bağlı İrəvanın mövqeyi kifayət qədər dəqiqdir”, – deyən A.Qriqoryan Ermənis­tanın burada üç əsas prinsipi gözlədiyini qeyd edib. 

Onun sözlərinə görə, söhbət Ermə­nistan ərazisindən keçən yollar üzərində suveren və hüquqi nəzarətdən gedir. Bu zaman qarşılıqlılıq prinsipini önə çəkən İrəvan rəsmisi Ermənistanın da Azərbay­can ərazisindən hərəkətinə imkan yaradıl­masının vacibliyini vurğulayıb. A.Qriqor­yan hesab edir ki, kommunikasiyaların qarşılıqlı açılması bu prinsiplər çərçivəsin­də reallaşa bilər.

Əslində, Ermənistan TŞ-nın katibi A.Qriqoryan bu açıqlaması ilə həm də Zəngəzur dəhlizinin işə salınması yolunda ilk baxışda görünməyən maneəni aşkar göstərmiş oldu. Burada söhbət dəhlizə nəzarətlə bağlı Moskva və İrəvan arasın­da üstüörtülü mübarizədən, daha doğru­su, problemdən gedir. 

Deyəsən, Kreml sülh prosesinin özü üçün heç də məqbul sayılmayan hazırkı mərhələsində İrəvana güzəştə getməyə qərar verib. Üç gün əvvəl Rusiya, Azər­baycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinləri səviyyəsindəki işçi qrupunun Moskvada düzənlənmiş iclasından sonra Kremlin rəsmi məlumatında pozitiv tonun yer alması, yəqin, yuxarıda dediyimiz məsələ ilə bağlı müştərək anlaşmanın əldə olunmasına işarə idi.

2020-ci il 10 noyabr üçtərəfli Bəya­natı imzalandıqdan dərhal sonra Rusiya sülh danışıqlarında əsas vasitəçi kimi həm Qarabağ və Ermənistan arasında­kı Laçın yoluna, həm də Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək Zəngəzur yo­luna nəzarəti öz əlində cəmləşdirmək təşəbbüsü ilə çıxış etmişdi. Bu barə­də ilkin razılaşma da əldə edilmişdi. Bakının Moskvanın siyasi və maliyyə nöqteyi-nəzərindən böyük dividentlər gətirəcək dəhlizə nəzarətə yiyələnmək istəyinə qarşı çıxmaması, Naxçıvanla dəmir və avtomobil yolunun açılması ilə bağlı idi. Amma sülh danışıqlarının xarakteri dəyişdikcə, masa arxasına keçən kontingentin coğrafiyası geniş­ləndikcə, bəyanatda göstərilən ilkin ra­zılaşmanın bəzi bəndlərinə korrektələr etmək zərurəti ortaya çıxdı. 

Düşünürük ki, rəsmi Bakının Ermə­nistanla şərti səhədində, Laçın yolunun üstündə Həkəri postunu qurması, su­veren ərazimizə nəzarəti öz əlinə gö­türməsi İrəvana da identik şansı yarat­mış oldu. Kremlin çeşidli müqavimətinə baxmayaraq, Azərbaycanın bu addımı atması, Rusiya Sülhməramlı Kontingen­tindən 20 metrlik məsafədə sərhəd-ke­çid məntəqəsini yaratması Ermənistanı Zəngəzur dəhlizinə nəzarəti əldə etmək barədə düşünməyə vadar etdi. 

Son vaxtlar İrəvanla Kremlin müna­sibətlərində hiss edilən gərginliyin bir səbəbi də, çox güman ki, bununla bağlı idi. Armen Qriqoryanın aşıqlamasından anlaşılan odur ki, Moskvada hökumətlə­rarası üçtərəfli işçi qrupunun son görü­şündə Rusiya rəhbərliyi Zəngəzur dəh­lizinin giriş və çıxışında Ermənistanın müvafiq rəsmi strukturlarını yerləşdir­mək inadı qarşısında geri çəkilməyə və güzəştə getməyə məcbur olub.

Bakı nizamlayıcı rolunda

Sülh danışıqlarını müşayiət edən hadisələrin ardıcıllığına diqqət yetirsək görərik ki, Azərbaycanın Laçın yolu üzə­rində nəzarət-keçid məntəqəsini yarat­ması həm də Zəngəzurla bağlı bir çox məsələlərin dəqiqləşdirilməsi prosesin­də vacib amilə çevrildi. Açıq söyləmək lazımdır ki, Zəngəzur yoluna nəzarəti Rusiyanın təkbaşına həyata keçirməsi gələcəkdə Azərbaycana qarşı “istifa­dəyə yararlı” təzyiq vasitəsinə çevrilə bilərdi. 

Yola nəzarəti İrəvanın həyata keçir­məsi Bakı üçün daha sərfəli variant sa­yıla bilər. Çünki bu halda sərhəd - keçid - gömrük nəzarət müxanizmi asanlaşır, digər tərəfdən, qarşılıqlı asılılıq situ­asiyası ortaya çıxmış olur. Yəni, əgər erməni sərhədçiləri Azərbaycandan Naxçıvana və əksinə gedən qatar və avtomobillərə, vətəndaşlara problem yaradarsa, özləri də Laçın yolundakı Həkəri postunda eyni problemləri yaşa­malı olacaqlar. Belə bir qarşılıqlı asılılıq həm də sərhəd-keçid məntəqələrində beynəlxalq standartların gözlənilməsi və sabitlik nöqteyi-nəzərindən nizamla­yıcı mexanizm rolunu oynayacaq. 

Aydın məsələdir ki, Rusiya həmin ərazidə, ümumilikdə bölgədə öz ma­raqlarını həyata keçirmək, zəifləyən nüfuzunu bərpa etmək barədə düşünür. Və bu zaman İrəvanın öz şərtlərini irə­li sürməsi Moskvanı naqolay vəziyyətə salır. Amma bir faktı da nəzərdən qaçır­maq olmaz ki, Qarabağda müvəqqəti yerləşdirilmiş sülhməramlı kontingentin fəaliyyət müddəti 2025-ci ildə başa çat­sa da, ikitərəfli müqaviləyə görə, Rusi­yanın Gümrüdəki 102 saylı hərbi his­səsinin xidmət müddəti 2044-cü ilədək davam edəcək. Çox güman ki, İrəvan tam suverenliyə nail olmaqadan ötrü bu məqamı da Moskva ilə aydınlaşdırmalı olacaq.

Rasim MUSABƏYOV, 

Milli Məclisin deputatı, 

politoloq

Azərbaycan artıq Laçın yolunu öz nəzarəti altına götürüb. İndi İrə­van deyir ki, Meqridən keçən yolda nəzarəti Rusiya sərhədçiləri de­yil, özləri həyata keçirəcəklər. Bəli, onun bir dövlət olaraq buna suveren hüquqları var. Amma məsələ onda­dır ki, həmin sərhəd nəzarəti icra ediləndə bizim üçün süni maneələr yaradılmasın. 

Yəni, beynəlxalq hüquq və qay­dalara əsasən, həmin sərhəd-keçid məntəqəsindən qatar, yaxud avto­mobil bir dövlətin öz ərazisindən di­gər ərazisinə keçdiyi zaman heç bir çətinliklə üzləşməməlidir. Necə ki bu gün Rusiyanın Kalininqrad vilayətinə yolu NATO üzvü olan dövlətin – Lit­vanın ərazisindən keçir. Bəli, burada viza tələb olunmur, Rusiya vətən­daşları Litva ərazisinə düşə bilməz­lər, amma sərhədi keçərkən, heç bir maneə yaradılmır. 

Bizim durumda həmin ərazi Ermənistana məxsusdur və ölkə məsələ ilə bağlı qərar vermək hüququna malikdir. Əgər İrəvan ora­dan Rusiya sərhədçilərini çıxarmaq istəyirsə, öz işidir. Həm Zəngəzur dəhlizinə, həm də Rusiya – İran sərhədinə kimin – Rusiyanın, yox­sa Ermənistanın nəzarət etməsi məsələsinə müdaxilə etməyimiz ma­rağımıza uyğun deyil. Amma biz La­çın yolundakı sərhəd məntəqəsində, həm də istədiyimiz şəkildə hər cür nəzarəti həyata keçiririk. Ermənistan da öz ərazisində bunu edə bilər.

Fərhad MƏMMƏDOV, 

politoloq

Armen Qriqoryan müsahibə­sində maraqlı məsələyə toxunub. Kommunikasiyaların açılması prosesindəki ziddiyyətlər özünü daha çox Rusiya–Ermənistan müstəvisində göstərir. İrəvanın boynuna götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirməsi Bakı üçün vacib­dir. Gündəlikdə əsas iki öhdəliyin – kommunikasiyaların açılması və Ermənistan silahlı birləşmələ­rinin Qarabağdan çıxarılmasının icrası durur. 

Birinci məsələ Azərbaycan üçün çox önəmlidir. Son iki il ya­rım ərzində bunun hansı formada həyata keçiriləcəyi məsələsinə fərqli fikirlər və yanaşmalar möv­cud idi. İlkin yanaşma o idi ki, Laçın yolunda hansı mexanizm işləyirsə, Zəngəzur dəhlizində də həmin rejim tətbiq edilməlidir. İkinci yanaşma zamanla bağlı idi. Yəni, Laçın yolunda Rusiya sülh­məramlı kontingentin fəaliyyətinə beşillik müddət qoyulmuşdusa, Zəngəzur dəhlizinə münasibətdə bu müddət yox idi. 

Azərbaycan 2021-ci ilin de­kabrında Brüsseldə fəaliyyət reji­mi ilə bağlı təklif irəli sürdü. Həmin təklifə görə, Bakı Laçın yolunda giriş-çıxışa nəzarət edir, İrəvan da öz ərzisində suverenliyini real­laşdıra bilər. Artıq bu ilin 23 apre­lindən Azərbaycan şərti sərhəddə nəzarətini təmin etdi, İrəvan da bundan yararlanıb Zəngəzur dəh­lizi ilə giriş-çıxışa özünün nəzarət mexanizminin tətbiqini istəyir. Burada Rusiyanın Ermənistan ərazisində nəzarət funksiyasının məhdudlaşdırılması məsələsi nəzərdən keçirilməlidir.

İmran BƏDİRXANLI, 

“Xalq qəzeti”