1875-ci ilin 22 iyulunda Bakı şəhərində ana dilində birinci qəzet nəşr olunub. Bununla da Azərbaycan dövrü mətbuatının bünövrəsi qoyulub. Lakin “Əkinçi”nin ömrü cəmi 2 il olub. Bundan 2 il sonra isə Səid Ünsizadənin əzmkarlığı və qətiyyəti ilə Tiflisdə “Ziya” adlı qəzet nəşrə başlayıb.

Səid Əbdürrəhman oğlu Ünsizadə (1845-1903) Şamaxıda doğulub. Seyid Əzim Şirvaninin Şamaxıdakı “Beytüs-səfa” ədəbi məclisinin, şəhərin “Sünni idarəsi”nin üzvü olub. Dindar bir ziyalı olduğundan “Qiraət” kitabı yazıb. Səid Ünsizadənin maarifçilik xidmətlərindən biri də Şamaxıda yeni üsullu məktəb açması idi. O, məktəbin bütün işlərini yaxın dostu Seyid Əzim Şirvaniyə tapşırıb.

Milli təhsilin və mətbuatın tarixinə dair tədqiqatlarda göstərilir ki, Səid əfəndi Şamaxıda şair təbiətli və dindar şəxs olan atası Əbdürrəhman əfəndinin yanında ibtidai, İraqda isə mükəmməl dini təhsil alıb, ərəb və fars dillərinə dərindən yiyələnib. Şamaxıda sünni idarəsinin üzvü olmuş Hacı Səid Tiflisdə Zaqafqaziya Sünni İdarəsinin üzvü seçilib. O, ictimai fikri formalaşdıran və millətin ayıq-sayıq olmasına, gələcək inkişafına yol göstərən mətbuatı yüksək qiymətləndirib.

Səid əfəndi 1876-cı ildə Tiflisə köçəndən sonra “1978-ci ilin 4 dekabrında Qafqaz senzura komitəsinə ərizə verərək “Ziya” adlı qəzetin nəşrinə icazə istəyib. 1879-cu ilin 14 yanvarında “Ziya”nın ilk nömrəsi nəşr olunub. Bu, milli mətbuatımızın xronoloji baxımından “Əkinçi”dən sonra ikinci qəzeti idi.

Bu ikili adla nəşr olunan qəzet XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xalqının ictimai yaşam tərzini, onun dünyaya baxışını, milli fikir və arzularını əks etdirməyə çalışıb, “öz dövrünün ayinəsi” kimi mövcud gerçəklərin əks etdirilməsinə xidmət edib. Bir sıra qısa və uzunmüddətli fasilələr nəzərə alınmazsa, onun fəaliyyəti 5 il yarım – 1879-cu ilin yanvarından 1984-cü ilin iyununa qədər davam edib. Bu müddətdə qəzet ilyarım daşbasma üsulu ilə nəşr olunub. 5 aydan sonra qəzet “Ziyayi-Qafqaziyyə” başlığı ilə nəşr olunub.

“Ziya” (“Ziyayi-Qafqaziyyə”) nin redakiyası 4 il Tiflisdə, ilyarım Şamaxıda fəaliyyət göstərmişdir. Qəzetinin nəşri mərkəzi Rusiyada və onun müstəmləkə ucqarlarında inqilabi düşüncənin və radikal fikirlərin təqib olunduğu mürəkkəb tarixi şəraitə təsadüf edib. Ona görə “Əkinçi”dən fərqli olaraq “Ziya” mülayim mövqe tutaraq liberal maarifçi kimi fəaliyyətə başlayıb. Naşir qəzetin fəaliyytini mədəni oyanışa istiqamətləndirib. O, bununla qüvvətlənən maarifçilik hərəkatının tələb və ehtiyaclarına xidmət edib. “Millət və vətənimizin tərəqqisinə, insaniyyət və islamiyyət aləminə” xidmət göstərmək qəzetin əsas məqsədi olub.

Naşir belə hesab edirdi ki, “zəmanənin tərəqqiyə nail olan hərəkatında sürət müşahidə olunur”. Buna görə də o, tərəqqi hərəkatına lazım olan vasitələri hazırlamaq uğrunda mübarizəni qzetin sas məqsədi sayırdı. Onun bu planlarında məktəb, əlifba, dil, dərslik məsələləri aparıcı yer tuturdu. Bu məsələlərin müzakirəsində S.Vəlibəyov, M.Şaxtaxtlı, Sədrəddinbəyov, Məhbus Dərbəndi və başqaları da iştirak edirdi. Fikirlər müxtəlif olsa da, onları yeni dövr Azərbaycan mədəniyyətinin İslam dini və milli zəmində qurulması ideyası birləşdirirdi.

“Ziya”nın səhifələrində S.Ə.Şirvani, H.Zərdabi, İ.Nazir, M.R.Daniş, İ.Nakam, S.Vəlibəyov və s. kimi qabaqcıl ziyalılar iştirak ediblər. Təəssüf ki, 1884-cü ildə bu qəzet də öz fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olub.

Tədqiqatçılar onu da bildirirlər ki, sovet dönəmində mətbuat və ədəbiyyat tariximizin araşdırıcıları Ziya” (“Ziyayi-Qafqaziyyə”) qəzetlərinin ideya-siyasi istiqamətlərini obyektiv şəkildə təhlil etməyərək, bu mətbu orqanın yalnız islam ideologiyasını və xurafatı təbliğ etdiyini iddia ediblər. Son araşdırmalar bu deyilənlərin tam əksini ortaya qoyur. “Ziya” (“Ziyayi-Qafqaziyyə”) qəzetinin çox ağır şəraitdə, ciddi senzor basqıları ilə nəşr olunduğu aydınlaşıb. Qafqaz Senzura Komitəsinin “Şərq və yerli dillər” üzrə baş senzoru V.Bezabrazov “Ziya”nın yaradıcılıq mühitinə ciddi nəzarət edib. O, Azərbaycan dilində mətbuatın və nəşriyyat işinin “dövrünün çatmadığını” iddia edib, Səid Ünsizadə kimi ziyalıların əməyini “izafi iş” adlandırıb.

Ünsizadə qardaşlarının Azərbaycan mətbuatı üçün gördüyü işlər, etdiyi xidmətlər heç vaxt unudulmur. Onların fəaliyyəti barədə zaman-zaman məqalələr, monaqrafiyalar, elmi-tədiqat əsərləri qələmə alınır. 2023-cü ildə AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun mətbuat tarixi və publisistika şöbəsnin mərhum əməkdaşı Müştəba Əliyevin “Ziyayi-Qafqaziyyə”nin bütün nömrələrini transfoneliterasiya edərək lüğət, izah və şərhlərlə hazırladığı toplu işıq üzü görüb. Kitabın baş redaktoru və “Ziyayi-Qafqaziyyə” qəzetinin Ədəbiyyat İnstitutu nəşri” adlı “Ön söz”ün müəllifi AMEA-nın prezidenti akademik İsa Həbibbəylidir.

Bu kitab çağdaş oxucuların milli mətbuatımızın 2-ci önəmli nəşri ilə əhatəli tanış olmasına, önəmli tədqiqatlar aparmasına lazımi zəmin yaratdı. Milli mətbuatımızın 150 illik yubileyinə əvvəlcədən layiqli töhfə olan bu irihəcmli toplu Ünsizadə qardaşlarının Vətən naminə vicdanlı mübarizəsinə də dərin ehtiramı ifadə edir.

Vüqar ƏHMƏD,
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin müdiri, professor