Ondan bəhs edən filmə baxdıqdan sonra düşüncələr

Culius Robert Oppenheymer. Dünyada ilk dəfə atom bombasını ixtira edən şəxs – amerikalı fizik odur. 

Nəhayət, ABŞ kinematoqrafı onu da yada salmağa qərar verdi. Hazırda “Op­penheymer” adlı ekran əsəri Azərbayca­nın kinoteatrlarında da yayımlanmaqdadır. Prodüseri Kristofer Noland olan avtobioq­rafik trillerin baş rol ifaçısı məşhur aktyor Cilian Merfidir. Rollarda Florens Puç, Ro­bert Dovney, Emili Blant, Rami Melek, Cek Quad və digər populyar sənətkarlar yer alırlar.

Bəri başdan deyək ki, film mükəm­məldir. Əlbəttə, kino mütəxəssisi olma­dığımız üçün bu mükəmməlliyi sırf fil­moqrafiya nöqteyi-nəzərdən bildirmirik. Buna mütəxəssislərin qiymət verməsi daha doğru olar. Hər halda, onların da müsbət mənada fərqləndirəcəkləri çox məziyyətlərin olduğuna inanırıq. Yalnız onu bildirək ki, 100 milyon dollarlıq büdcəyə malik ekran əsəri indiyədək 649 milyon dollar gəlir gətirib. Ancaq biz bu yazıda daha çox dünyada, kifayət qə­dər, böyük izləyici auditoriyası toplamış trillerin verdiyi mesajlara diqqət yetirə­cəyik.

Filmdəki Culius Robert Oppenhey­mer idealistdir. O, öz əməyinin bəşəriy­yət üçün faydalı olduğuna sidqi-ürəklə inanır. İstər-istəməz sual yaranır: necə ola bilər ki, atom bombası kimi insanlı­ğın məhvinə yönəlmiş silahı ixtira edən şəxs faydalı iş gördüyünə inansın? Yəqin, çoxlarınız düşünər ki, o xəstə­dir, şizofrendir. Xeyr, elə deyil. Sadəcə, o dövrün hadisələrinə diqqət yetirəndə görürsən ki, Oppenheymer heç də za­manə adamı deyil. Nəzərə alaq ki, bu fikrə məhz ABŞ istehsalı olan bir filmə nəzərən gəlirik. 

O filmə ki, orada Birləşmiş Ştatla­rın o zamankı Prezidenti Harri Trumen atom bombasının Yaponiyaya – Xiro­sima və Naqasakiyə atılmasından və bunun ABŞ cəmiyyətində böyük uğur kimi qiymətləndirilməsindən sonra Op­penheymeri şəxsən, böyük ehtiramla qəbul edir. Alim dövlət başçısına özünü əli qana batmış insan kimi hiss etdiyini bildirəndə ikinci sanki şok yaşayır. An­caq Trumen bunadək də təəccüblənir. 

Məsələn, Prezident Oppenhey­merdən atom bombasının sınağının keçirildiyi Los Almosun sonrakı aqibə­tinin necə olacağını soruşanda, alim belə deyir: Oranı hindulara qaytarın. Həqiqətən, cavab gözlənilməzdir. O an­lamda ki, film atom bombasının ixtirası və tətbiqi ilə insanlığın ilkin halına qa­yıtması mesajını verir. Axı, ilkin halında Amerika qitəsi hinduların olub. 

Bəli, atom bombasının Yaponiyaya atılmasından sonra Oppenheymer də­rin sarsıntı keçirir. Ancaq bu hiss heç də hadisənin doğurduğu dəhşətli qırğı­na görə deyil. Əslində, alimin şübhələri daha əvvəldən yaranır. Çünki dediyimiz kimi, bombanı ixtira edərkən, sidqi-ürək­lə inanırdı ki, gördüyü iş faydalıdır, mütərəqqidir. Axı, nüvə silahının hazır­lanması müddətində alman faşizmi hələ məğlub edilməmişdi. Oppenheymer isə super silahı bəşəriyyətin nasizm kimi bəlaların bir daha təkrarlanmamasına yönələn müqavimət olaraq görürdü. Hesab edirdi ki, kəşfi, bütövlükdə, in­sanlığın rifahı naminədir. Elə ona görə Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra müqavimətini davam etdirən Yaponiya təhlükəsi fonunda keçirilmiş və 1945-ci il iyulun 17-dən avqustun 2-dək da­vam etmiş Potsdam Konfransı zamanı Trumenin yeni ixtira barədə SSRİ lide­ri Stalini məlumatlandıracağına ümid bəsləyir. Əlbəttə, Trumen bu barədə Sovetlər Birliyinin rəhbərinə bir kəlmə belə demir. Oppenheymerin sadəlövh­lüyü də elə bundadır. Beləliklə, faşizm kimi təhlükəli meyillərdən dünyanı xilas etmək uğrunda çalışdığını hesab edən alimin ilk xəyalqırıqlığı yaşanır. 

Oppenheymer hesab edirdi ki, atom bombası, bütövlükdə, bəşəriyyətə məx­sus olmalıdır. Alim ondan istifadənin beynəlxalq aləmin müştərək qərarı olacağını düşünür. Özü üçün hesab­lamalar aparır və bu qənaətə gəlir ki, müharibə nəticəsində çoxsayda insa­nın məhvindənsə, atom bombasından istifadə ilə bəlli sayda kütlənin həyatını itirməsi daha yaxşıdır. Ancaq görür ki, Birləşmiş Ştatlar kəşfi qlobal rəqabət üçün vasitəyə çevirir. Onun Trumenə hiddətli cavabı elə buna görədir. Tru­menin əsəbləşməsi də maraqlıdır. Təx­minən belə: bombanı siz hazırladınız, onu atmaq əmrini mən verdim. Əli qana batan varsa, siz yox, mənəm. 

Əlbəttə, ABŞ-ın o zamankı dövlət başçısının Oppenheymerlə görüşdən sonra köməkçisinə dediyi söz də ma­raqlıdır: Bu ağlağanı (Oppenhaymeri nəzərdə tutur – red.) bir daha mənim yanıma buraxmayın! Belə də olur: Op­penheymer bir daha Trumenlə qarşı­laşmır. Əslində, heç qarşılaşmalı da deyildi. Çünki alim prinsip etibarilə o zamankı ABŞ cəmiyyətinin əhval-ruhiy­yəsinə tam zidd adam idi. 

Əhval-ruhiyyəyə gəldikdə isə demə­liyik ki, həmin dönəm SSRİ-də hansı proseslər yaşanırdısa, Birləşmiş Ştat­larda da eynisi baş verirdi. Əgər birin­cidə Qərbin casuslarının axtarışı gedir­disə, ikincidə də SSRİ-yə işləyənlərin, belə demək mümkünsə, ovu həyata keçirilirdi. Trumenin yanında, özünü yaxşı aparmayan, konyukturadan kə­nara çıxan Oppenheymer də özünü hədəfə gətirirdi. Axı, böyük iş görən­ləri hər zaman kiçik gözügötürməyən­lər olur. Atom bombasının ixtiraçısı da qeyri-standart fikirləri ilə bu aqibətdən sığortalanmamışdı. Əksinə, onu, necə deyərlər, məhşər ayağına çəkmək üçün əsaslar verirdi. Məsələn, filmdəki təsvir­də Oppenheymerin ilk əsası elə Prezi­dent Trumenlə görüşdə verdiyi məlum olur. Alim dövlət başçısına Birləşmiş Ştatların atom bombasını, bir növ, inhi­sara götürməsinin düzgün addım olma­dığını bildirir. O deyir ki, belə yanaşma dünyada sürətli silahlanmaya gətirəcək. Üstəlik, o, SSRİ-də güclü fiziklərin ol­duğuna diqqət çəkərək bildirir ki, ölkə ABŞ-a qarşılıq öz atom bombasını ixtira edəcək. Ancaq Trumen alimin bu fikir­lərinə tam etinasız yanaşır, əhəmiyyət vermir. Qəti şəkildə inanır ki, SSRİ-də heç vaxt atom bombası ola bilməz. Əl­bəttə, Prezident yanılır. Ancaq yanlışlıq bu mövzuda onunla söhbət açan Op­penheymerə baha başa gəlir. Əlbəttə, dünyaya da. İkinci Dünya müharibə­sindən sonra “soyuq müharibə” bəlası yaşanır…

Bəli, həmin vaxt ölkəsində böyük nüfuz sahibi olan Oppenheymer qısa müddətdə müəyyən dairələrdə az qala, xalq düşməni – SSRİ casusu kimi xarak­terizə edilməyə başlanır. Bildirdiyimiz kimi, alimin dilinə yiyə dura bilməməsi onun bədxahlarını hərəkətə keçirir. Bəs, o, dilinə yiyə durmamaq baxımından başqa nə edirdi? Filmdə həmin səh­nələrdən biri “soyuq müharibə” reallığı fonunda, kifayət qədər, gözəl təqdim edilir. Oppenheymer çıxışlarının birində bildirir: ABŞ-la SSRİ bir bankaya salın­mış iki xərçəngdir. Onlardan hansınınsa birinin o birini öldürməyi onun özünün də məhvi hesabına başa gələcək. 

Bu fikirlər bəs edir ki, atom silahı ixtiraçısı ABŞ-ın siyasi dairələrində və elmi çevrələrində qəhrəmandan anti­poda çevrilsin. O, sanki bir andaca SS­Rİ-dəki məşhur dissidentlərin aqibətinə yaşamaq təhlükəsi ilə üzləşir. Filmdə bu aqibətin kulminasiya nöqtəsi kimi, Oppenheymerlə Albert Eynşteynin söhbəti təsvir edilir. Eynşteyn nasist Almaniyasından canını qurtarıb ABŞ-da yaşayırdı. O, Oppenheymerə Bir­ləşmiş Ştatlardan üz döndərməyi təklif edir, lakin ikinci bununla razılaşmır və haqsızlıqlara qarşı mübarizə aparır. 

Əslində, filmdəki ayrı-ayrı fraqment­lərə diqqət yetirəndə görünür ki, ABŞ-ın atom bombasının ixtiraçısı heç də mü­barizə aparmır. Özünü ixtirasına görə günahkar saydığından, sanki susqun­luğu ilə ona veriləcək cəzanı gözləyir ki, ədalət yerini tutsun. Ədalət isə atom bombası nəticəsində həyatını itirmiş minlərlə yaponun ah-naləsi idi. Hər hal­da, Oppenheymer belə hesab edirdi. Ta­rixə də diqqət yetirəndə görürük ki, Ya­poniyanın İkinci dünya müharibəsində təslim olması heç də ABŞ-ın Xirosima və Naqasakiyə atdığı atom bombasına görə deyildi. İmperiya rəhbərliyi hələ avqustun ilk günlərində təslim olmağı düşünürdü. Çünki SSRİ Mancuriya cə­bhəsində yaponların əsas qüvvələrini məğlubiyyətə uğratmışdı. Yəni, Birləş­miş Ştatlar Yaponiyaya atom bombası atmaya da bilərdi. Amma bunu etdi. 

Oppenheymer ədalətsiz ittihamlara uğrayacağı ədalətsizliyi ölkəsinin onun zehni sahəsində etdiyi ədalətsizliyin yanında heç nə sayır və tam müqa­vimətsiz dayanır. Bu dolaşıq və psixoloji sarsıntı mühitində yalnız həyat yoldaşı ona mübarizə aparmağı təlqin edir. Mü­barizə aparmağı, SSRİ-nin xeyrinə ca­susluq etmədiyini sübuta yetirməyi. 

Bəli, film Oppenheymer üçün nikbin sonluqla bitir. Nikbin sonluğu doğuran isə yenə ABŞ cəmiyyətinin düşüncə­sidir. Axı kommunizm təhlükəsinin in­sanları zombiləşdirdiyi bir zamanda söylənilən fikrin cinayət sayılmasının qeyri-mümkünlüyü, şəxsi düşüncənin məhsulu olduğu reallığının nəzərə alın­ması da əsasdır. İnsan düşüncəsinə görə mühakimə olunmamalıdır. Ola bilər, Amerika cəmiyyətini kommunizm­lə mübarizədə qalib edən də elə məhz bu deyim oldu. 

Kommunizm quruluşunun düşünən­ləri repressiyalardan canlarını qurtar­maq, özlərini təsdiqləmək üçün Birləş­miş Ştatlara axın etdilər. Öz vətənlərində xain kimi qarşılanan bu adamlar, əslin­də, SSRİ-dən beyin axınının yaranma­sına səbəb oldu. Nəticə isə məlumdur: Sovetlər Birliyi süquta uğradı. 

Bəli. Oppenheymer düşüncəsinə görə, linç olma təhlükəsindən xilas oldu. Daha doğrusu, ictimaiyyət bütün o zamankı kommunist xoflu ehkamla­ra rəğmən, özündə güc taparaq, onun müdafiəsinə qalxdı və uğur qazandı. Birləşmiş Ştatlar cəmiyyəti Eynşteynin filmdə Oppenhaymerə məsləhətindəki qaçıb canını qurtarmalı olan toplu­ma çevrilməkdən yan keçir. Görünür, Amerika kinemotoqrafı “Oppenhey­mer”i ərsəyə gətirməklə, həm də bu mesajı vermiş oldu. Nəzərə alaq ki, Oppenheymerə bəraət, həm də, ABŞ-ın Yaponiyaya atdığı atom bombasına bəraət kimi diqqət çəkməkdədir. 

Əlbəttə, demək olmaz ki, haqqında söz açdığımız bəraət mütləqdir. Hər hal­da, filmin ideoloji motivi var. O motivdə Oppenheymeri linçə məruz qoymayan, onu damğalamaqdan daşınan toplum necə olsa da, uduşludur. Amma bunu da soruşaq: atom bombasının necə böyük fəlakət olduğunu hiss edən ABŞ sonrakı illərdə nələr etdi? O, dünyaya münasibətdə ədalətli mövqe tutdumu? Xeyr! Bəs, indi necə? Yəqin, dəyərli oxucularımız da bilirlər ki, sualımız tam ritorikdir. Görünən dağa bələdçi lazım deyil. 

Əvəz RÜSTƏMOV, “Xalq qəzeti”